Łemkowie

Łemkowie to wschodniosłowiańska grupa etniczna, która została prawnie uznana w Polsce mniejszością etniczną.

Początkowo Łemkowie zamieszkiwali tereny w Beskidzie Niskim i Sądeckim. „Państwo Muszyńskie” to teren, na którym znajdują się najstarsze ślady osadnictwa Łemków. Granice przebiegały wówczas od doliny Wierchomli, wschodniej części rzeki Poprad, przez pasmo Jaworzyny, aż do południowej części rzeki Poprad.

Obszar Łemkowszczyzny prawie do końca XVII wieku podlegał pod prawosławną diecezję przemyską. Prawosławny biskup Innocenty Winnicki w 1691 roku wstąpił do unii brzeskiej i zapoczątkował proces rozpowszechniania na ziemiach Łemkowskich działań Kościoła grekokatolickiego, który trwał kilkadziesiąt lat. Proces ten napotkał jednak znaczny opór większości Łemków, którzy przywiązali się do obecnej wiary, a podział religijny występuje w społeczności Łemkowskiej, aż do dziś.

W 1781 roku biskupie dobra, zostały przekazane na rzecz skarbu austriackiego. Ludność polska i łemkowska żyły zgodnie, jeżeli dochodziło do jakichkolwiek konfliktów, to dotyczyły one tylko i wyłącznie spraw religijnych i wyznaniowych. Konflikty wśród ludności łemkowskiej dotyczyły głównie tematów politycznych. Jednak okres odradzania się po I wojnie światowej, doprowadziła do pierwszego poważnego konfliktu polsko - łemkowskiego. Działania Karpatoruskiej Rady Narodowej, doprowadziły do tego, że Łemkowie wyrazili chęć zjednoczenia północnej i południowej Łemkowszczyzny. W grudniu 1918 roku, dzięki ich staraniom utworzyła się Ruska Narodowa Republika Łemków, a na jej czele stał premier i trzech ministrów. Działania władz łemkowskich, mające na celu przyłączenie się do Związku Radzieckiego lub Czechosłowacji zakończyły się niepowodzeniem. Rząd Ruskiej Narodowej Republiki Łemków został aresztowany przez władze polskie, a następnie ich działacze zostali przez sąd uwolnieni.

II wojna światowa to najgorszy okres dla Łemkowskiego społeczeństwa. Zmuszono ich do opuszczenia rdzennych terenów. Pierwsze wysiedlenie odbyło się w 1941 roku, na skutek umowy ZSSR z Rzeszą Niemiecką. Grupa około 100 osób, to grupa pochodząca z Powroźnika. W latach 1944-1945 odbyło się drugie wysiedlenie i swoje tereny opuściło wtedy 12 tys. Łemków. Ostatnie wysiedlenie miało miejsce w 1947 roku i była to tzw. akcja „Wisła”. Łemkowie zostali wysiedleni do Polski zachodniej i północnej. Szacunkowo podaje się, że była to liczba ok 30-35 tys. Łemków. Przesiedleńcy mogli zabrać ze sobą rzeczy osobiste, inwentarz żywy i martwy, ziarno, ziemniaki oraz zapas żywności. W roku 1956 pojawiła się okazja do powrotu na dawne tereny, jednak powrócili tylko nieliczni, co w rezultacie spowodowało nowy podział społeczności łemkowskiej na Łemków z zachodu Polski oraz Łemków z Beskidu.

Łemkowskie gospodarstwa składały się z dwóch budynków, jeden gospodarski i prosty budynek mieszkalny. Wschodnia część Łemkowszczyzny posiadała jednobudynkowe zagrody zakryte dwuspadowym dachem, pokryty gontem, deskami lub strzechą. Część budynków mieszkalnym posiadała malowidła w kolorze czerwono-niebieskich oraz ozdobne białe ornamenty na oknach. Główny budulec używany przez Łemków to bale jodłowe i sosnowe.

Kultura łemkowska sprzed 1947 roku odeszła już dawno do historii. Stroje, budownictwo oraz tradycyjne obrzędy zostały pochłonięte zarówno przez wysiedlenia, jak i nagłe i szybkie unowocześnienie społeczne. Dawny strój ludowy można spotkać już tylko w witrynach muzealnych.  Współcześnie wykonane stroje nie pełnią już funkcji ubrania, lecz tylko kostiumu. Już przed I wojną światową, strój łemkowski ustępował miejsca "nowoczesnej garderobie". Łemkowskie budownictwo pozostawiło swój cień w licznych zabytkach. Architektura ludowa była niszczona przez państwo, które narzucało rygorystyczne przepisy budowlane, aż w końcu doszło do tego, że drewno stało się trudno dostępnym surowcem. Ludowe pieśni i obyczaje były wypierane przez radio, a następnie przez telewizję. Na przód wysunęła się kultura wielkomiejska.

Religia, która w znacznej części podzieliła Łemków, doprowadziła również do budowy różnego rodzaju świątyń i jednocześnie, sprawiła, że architektura sakralna terytorium Łemkowszczyzny jest tak zróżnicowana i bogata. Pierwsze cerkwie były budowane z drewna, a dopiero po XVIII wieku do budowy zaczęto używać innych materiałów, takich jak kamień oraz cegła. 

Środowisko twórcze, które prowadzi aktywną działalność na rzecz społeczeństwa łemkowskiego można spotkać w Krynicy-Zdrój. Można tutaj uświadczyć m.in. prężnie działających przedstawicieli łemkowskiej inteligencji, która zajmuj się prowadzeniem działalności wydawniczej, kulturalnej oraz naukowej. Swoją popularność zyskały również występy grupy "Łemkowyna" oraz tomiki poezji. "Łemkowska Watra" to słynne wydarzenie, nawiązujące do kultury Łemkowskiej, które z roku na rok zyskuje coraz większą rzeszę sympatyków.

Obecnie na tych terenach znajdują się zachowane ślady kultury i zabytki sakralne pochodzące z tamtych czasów. Słynne Cerkwie Łemkowskie, w 1956 roku, zaczęły być użytkowane jako kościoły rzymsko-katolickie zachowując swój pierwotny wygląd.

Szlak Cerkwi Łemkowskich w Krynicy-Zdroju

Drewniana cerkiew pod wezwaniem Opieki Najświętszej Maryi Panny – zbudowana u schyłku XIX wieku w Słotwinach. Wcześniejszą, prawie sto lat starszą budowlę, wybuch pożaru doszczętnie zniszczył. Ołtarze znajdujące się w cerkwi, pochodzą z dawnego kościoła w Krynicy. Cerkiew ta jest wykorzystywana jako pomocnicza świątynia Kościoła rzymskokatolickiego. 

Murowana cerkiew pod wezwaniem Świętych Apostołów Piotra i Pawła – wzniesiona w latach 1872- 1875. Była największym obiektem tego typu na obszarach Łemkowszczyzny.  Zbudowana z cegły i kamienia, a obecnie część budynku jest otynkowana. Do dziś utrzymały się z tamtych czasów cztery ołtarze boczne, a obiekt pełni rolę świątyni greckokatolickiej. 

Murowana cerkiew pod wezwaniem Równego Apostołom Księcia Włodzimierza – zbudowana w latach 1983-1996, jedyna cerkiew w Beskidzie Sądeckim, którą wzniesiono po II wojnie światowej. Przy jej budowie zachowano tradycje łemkowskiego budownictwa. W przedsionku podziwiać można zabytkowy obraz ukazujący scenę sądu Chrystusa oraz wyciętą w drewnie scenę Ukrzyżowania. Obecnie świątynia pełni rolę cerkwi prawosławnej.

Drewniana cerkiew pod wezwaniem Świętych Kosmy i Damiana w Bereście – zbudowana w 1842 roku zachodniołemkowska cerkiew o zrębowej konstrukcji i ścianach pokrytych gontem. Prezbiterium zamknięte trójbocznie, szersza kwadratowa nawa oraz prostokątny babiniec. Na ścianach polichromia ornamentalna i figuralna z 1922 roku. Ołtarz z wprawionymi w boczne ściany skrzyni ołtarzowej XVII-wiecznymi ikonami. Obecnie cerkiew służy jako kościół rzymskokatolicki p.w. Matki Bożej Nieustającej Pomocy.

Drewniana cerkiew pod wezwaniem św. Michała Archanioła w Polanach – wzniesiona w 1820 roku. Z dawnej cerkwi, z 1667 roku, zachował się regencyjno- rokokowy ikonostas, a także piękny ołtarz z obrazem Piety, ołtarze boczne, polichromowana ława diakońska i barokowa ambona. Cerkiew obecnie służy jako kościół rzymskokatolicki.

Drewniana cerkiew pod wezwaniem Świętych Kosmy i Damiana w Piorunce – pierwsza cerkiew w tym miejscu powstała w I poł. XVII wieku. Obecną świątynie zbudowano w 1798 roku i przebudowano następnie w 1909 roku. Trójdzielny obiekt, o konstrukcji zrębowej i całkowicie obity gontem. Wieże zakończone są kopułami. We wnętrzu znajduje się ikonostas pochodzący z wcześniejszej świątyni, powstały na przełomie XVII i XVIII w. Obecnie cerkiew służy jako kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem Matki Boskiej Różańcowej.

Drewniana cerkiew pod wezwaniem świętej Paraskewy Męczennicy w Czyrnej - zbudowana w 1893 roku, na podstawie projektu austriackiego architekta. Odnowiona w 1933 roku. Trójdzielna: wydłużone prezbiterium zamknięte trójbocznie, szeroka nawa i prostokątny babiniec. Ikonostas z XX w., prawdopodobnie wykonany podczas remontu w 1933 roku, umiejscowiony jest w prezbiterium i dzieli je na dwie części. Na bocznej ścianie podziwiać można ikonę św. Paraskewy, która trzyma w rękach szablę i palmę męczeństwa. Obecnie cerkiew pełni rolę kościoła rzymskokatolicki pod wezwaniem Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny.

Drewniana cerkiew pod wezwaniem św. Michała Archanioła w Mochnaczce Niżnej – wzniesiona w XVIII wieku, przeszła generalny remont w 1846 roku. Konstrukcja zrębowa, pierwotnie trójdzielna. Na ścianach znajduje się polichromia figuralna i ornamentalna, odnowiona w latach 1960-1964. Ikonostas pochodzi z XIX wieki i mieści w sobie starsze ikony.  Droga prowadząca do świątyni ukazuje ozdobną bramę, na której znajduje się rzeźba Chrystusa Frasobliwego. Obecnie cerkiew służy jako kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem Matki Bożej Częstochowskiej.

Drewniana cerkiew pod wezwaniem świętych Kosmy i Damiana w Tyliczu – zbudowana w 1743 roku. Wcześniejsza cerkiew, prawie dwustuletnia, została w wyniku pożaru doszczętnie zniszczona. W 1938 roku wykonano w nowej świątyni, zachowaną do dziś polichromię ornamentalną i figuralną upamiętniającą jubileusz 950-lecia chrztu Rusi. Po 1947 roku cerkiew została przejęta przez kościół rzymskokatolicki. Obecnie służy jako kaplica cmentarna parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Tyliczu.

Drewniana cerkiew pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty w Muszynce – wzniesiona w XVIII wieku, w wyniku przekształcenia dawnego, nieużywanego kościoła. We wnętrzu przetrwała w dobrym stanie polichromia wykonana na początku XX wieku, utrzymana w błękitnej tonacji kolorystycznej. Obecnie świątynia służy jako kościół rzymskokatolicki.

Drewniana cerkiew pod wezwaniem św. Jakuba Młodszego Apostoła w Powroźniku – konsekrowana w 1600 roku. Z pierwotnego budynku utrzymała się tylko część, obecnie wpasowana w bryłę świątyni i służy jako zakrystia. Najstarszym zachowanym elementem wyposażenia jest dzwon pochodzący z 1615 roku. Ikony pochodzące z XVII wieku przedstawiają: Sąd Ostateczny, Ukrzyżowanie oraz Świętego Jakuba. W latach 90. XX wieku przeprowadzono generalną konserwację wnętrza świątyni.